Hikmet Tanyu ve Türk Dini Tarihçesi
Türkiye’de Dinler Tarihi ve özellikle Türk dini tarihi alanında öncülük yapmış, kıymetli eserleri ile büyük katkılarda bulunmuş olan merhum hocam Prof. Dr. Hikmet Tanyu’nun Türk Dini Tarihçesi adlı eserine geçmeden önce, İslam öncesi Türk dini ile ilgili çalışmalara kısaca değinmek gerekir.
XIX. yüzyılda Avrupa’da başlayan dinler tarihi çalışmaları, dini fenomenlerin tesbit, yorum ve açıklaması yerine, genellikle dinin kaynağının ne olduğu üzerinde yoğunlaşmış; Spencer, Tylor, M. Müller, E. Durkheim… vb. bu çalışmalara öncülük etmişlerdir. Daha sonra bu çalışmalar yurdumuzu da etkilemiş, buna paralel olarak klasik anlamda ilk dinler tarihi kitabı 1911-1912 yılları arasında Ahmet Midhat Efendi tarafından hazırlanarak yayınlanmıştır.
Ne var ki, bu ve buna benzer dinler tarihi kitaplarında, islam öncesi Türk dini hakkında hemen hiç bir bilgi mevcut değildir. Ancak Ziya Gökalp «Türk Medeniyeti Tarihi» ile «Türk Töresi» adlı kitaplarında eski Türk dini ile ilgili bilgi vermişse de, dinin menşeî ve gelişmesi konusunda Durkheim ekolünün etkisinden kurtulamamıştır. Şamanizmin bir din olmadığı hakkındaki tespiti ise oldukça yerindedir.
Gökalp’in Türk dini hakkındaki sosyolojik yaklaşımı, tesbit, yorum ve tenkitleri bir yana bırakılırsa, Türk dini tarihi ile ilgili en ciddi teşebbüs M. Fuad Köprülü’nün, DarüTfünûıı İlahiyat Fakültesi öğrencileri için hazırladığı «Türk Tarihi Dinisi» adlı ders notlarıdır. Köprülü’yü mütaakip özellikle eski Türk dini ile ilgili olarak Abdulkadir İnan’ın «Tarihte ve Bugün Şamanizm; Eski Türk Dini Tarihi» isimli eserleri ile İbrahim Kafesoğlu’nun «Eski Türk Dini», Bahaeddin Ögel’in «Türk Mitolojisi)) vb. eserleri saymak yerinde olur.
Prof. Dr. Harun GÜNGÖR
